Cmap Tools στη διδασκαλία του Θουκυδίδη

Πέφτοντας απόψε στο η-τάξη, κατά την προσφιλή μου συνήθεια (εμμονή;) αναζήτησα ηλεκτρονικά μαθήματα για τα αρχαία ελληνικά. Αυτό που ανακάλυψα ήταν ένα πραγματικό διαμάντι. Ο φιλόλογος Λάμπρος Πόλκας προτείνει τη χρήση της εννοιολογικής χαρτογράφησης με το Cmap Tools στη διδακτική των αρχαιοελληνικών κειμένων. Ως παράδειγμα προτείνεται το κείμενο του Θουκυδίδη, που στο σχολείο μας διδάσκεται στην Α΄ λυκείου. Η συνέχεια παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Καλό καλοκαίρι σε όλες και όλους!

Περιγραφή:
Το μάθημα αυτό αφορά στη διδασκαλία του μαθήματος της αρχαιοελληνικής γλώσσας και γραμματείας σε υπολογιστικό περιβάλλον με την τεχνική της εννοιολογικής χαρτογράφησης. Ως παράδειγμα αρχαιοελληνικού κειμένου χρησιμοποιείται η ενότητα 1.25.3-4 από τα «Κερκυραϊκά» των Ιστοριών του Θουκυδίδη, ενώ ως λογισμική εφαρμογή αξιοποιείται το CmapΤools –ελεύθερο, διαδικτυακό λογισμικό εννοιολογικής χαρτογράφησης του Ινστιτούτου για τη Νόηση Ανθρώπου και Μηχανής (IHMC). Μέσω της κριτικής επισκόπησης των εννοιολογικών χαρτών και του τρόπου διδασκαλίας του αρχαιοελληνικού παραδείγματος, υποδεικνύονται μερικές κατευθύνσεις για μελλοντικές χρήσεις και διερευνητικές προσεγγίσεις της χρήσης της εννοιολογικής χαρτογράφησης στη διδακτική των αρχαιοελληνικών κειμένων

Στόχοι:

Ο γενικός στόχος του μαθήματος είναι μεταγνωστικός: να δοκιμαστούν οι μαθητές στο κατά πόσο και πώς έχουν κατανοήσει την αιτιολογική μεθόδο που χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης στο παραδειγματικό μικροκείμενο, εφαρμόζοντας την στυλιστική αρχή της «παράλλαξης» (variatio) του αιτίου. Η επίτευξη αυτού του στόχου προϋποθέτει τη διαγραμματική αναπαράσταση με το Cmap των εκφραστικών τρόπων με τους οποίους ο ιστορικός εκθέτει στο παραδειγματικό μικροκείμενο τους λόγους για τους οποίους οι Κορίνθιοι, παραδοσιακοί οικιστές των Επιδαμνίων, δέχτηκαν αμέσως να τους βοηθήσουν στη διένεξη που είχαν οι δεύτεροι με τους αποίκους τους Κερκυραίους (αποικιοκρατούμενους επίσης των Κορινθίων, που είχαν ωστόσο εξελιχθεί σε μισητούς ανταγωνιστές τους).


Ο φορμαλιστικός χαρακτήρας του γενικού στόχου εξισορροπείται στο σενάριο από τον ειδικότερο νοηματικό: εξωτερικεύοντας οι μαθητές διαγραμματικά τις απαντήσεις τους στο κομβικό ερώτημα (focus question) πάνω στο οποίο η συνεργατική δραστηριότητα στηρίζεται («πώς αιτιολογεί ο Θουκυδίδης την άμεση ανταπόκριση των Κερκυραίων στο αίτημα των Επιδαμνίων για βοήθεια;»), επιδιώκεται να συνειδητοποιήσουν ότι η ποικιλόμορφη ετερότητα του αιτιολογικού ύφους του ιστορικού δεν είναι διακοσμητικό στοιχείο του λόγου, αλλά ότι αντιστοιχεί στο νόημα της συσσωρευμένης πυκνότητας και πολλαπλότητας των ιστορούμενων ανταγωνιστικών συμφερόντων.


Λόγω της εξαιρετικής αρθρωτικής πύκνωσής του το παραδειγματικό μικροκείμενο, σε συνδυασμό με τον μακροπερίοδο λόγο και με τις ανόρθοδοξες συντάξεις του, είναι αμφίβολο αν μπορεί να γίνει κατανοητό και να συγκρατηθεί από τους μαθητές στην εντυπογραφική του γραμμική διάταξη. Έτσι ίσως δικαιολογείται και το γεγονός ότι το σχετικό απόσπασμα είναι το μοναδικό που προσφέρεται σχεδιασμένο (τουλάχιστον στον δάσκαλο) από τους συντάκτες του εγχειριδίου αξιολόγησης του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας. Κατ΄ επέκταση, η ηλεκτρονική του σχεδίαση επιδέχεται απόλυτες διαπιστώσεις τόσο ως προς το νόημα καθαυτό της μεταφοράς του στην οθόνη του υπολογιστή και συγκριτικές όσο και ως προς το αποτυπωμένο σχέδιο του K.E.E. «στο μολύβι και στο χαρτί».


Για την εκτέλεση των δραστηριοτήτων του σεναρίου οι μαθητές χρησιμοποιούν, εκτός από το διδακτικό τους εγχειρίδιο και τις σημειώσεις τους, τον συνδεδεμένο στο διαδίκτυο υπολογιστή τους με εγκατεστημένο το λογισμικό Cmap. Προϋποτίθεται επίσης ότι οι μαθητές έχουν διδαχθεί στην τάξη και γνωρίζουν το νόημα και τη μορφή της υπό σχεδίαση διδακτικής ενότητας, ενώ δεδομένες θεωρούνται οι γνώσεις τους όσον αφορά στις βασικές λειτουργίες του Cmap και, ειδικότερα, στη χρήση του πολυτονικού συστήματος γραφής.

Περιεχόμενο Μαθήματος:
Το περιεχόμενο του μαθήματος αφορά στη διδασκαλία του μαθήματος της αρχαιοελληνικής γλώσσας και γραμματείας σε υπολογιστικό περιβάλλον με την τεχνική της εννοιολογικής χαρτογράφησης. Ως παράδειγμα αρχαιοελληνικού κειμένου χρησιμοποιείται η ενότητα 1.25.3-4 από τα «Κερκυραϊκά» των Ιστοριών του Θουκυδίδη, ενώ ως λογισμική εφαρμογή αξιοποιείται το CmapΤools –ελεύθερο, διαδικτυακό λογισμικό εννοιολογικής χαρτογράφησης του Ινστιτούτου για τη Νόηση Ανθρώπου και Μηχανής (IHMC).

Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες:

Δραστηριότητα 1


Οι μαθητές, με βάση έναν ημιτελή χάρτη του δασκάλου, που περιέχει ορθά, κενά προς συμπλήρωση αλλά και λανθασμένα στοιχεία, συγκεντρώνουν, προβαίνοντας στις απαραίτητες συμπληρώσεις και διορθώσεις, τους σχετικούς (ονοματικούς, ρηματικούς με τους συνδετικούς δείκτες) τύπους του αρχαίου μικροκειμένου, οι οποίοι παραπέμπουν στους λόγους για τους οποίους οι Κορίνθιοι δέχτηκαν να βοηθήσουν τους Επιδαμνίους. Στη μορφή του «νοητικού» χάρτη» οι σχετικοί τύποι-λόγοι, συγκεντρωμένοι δίχως ιεράρχηση ή κάποια μεταξύ τους σύνδεση, περιβάλλουν κυκλικά την κεντρική ρηματική ενέργεια του μικροκειμένου (Κορίνθιοι δὲ ὑπεδέξαντο τὴν τιμωρίαν), πάνω στην οποία στηρίζεται το κομβικό ερώτημα της δραστηριότητας. Η μοναδική συνδετική σχέση απεικονίζεται προς το παρόν στον χάρτη με γραμμές, που ενώνουν την κεντρική ρηματική ενέργεια του μικροκειμένου με τους περιβάλλοντες τύπους-λόγους.


Προκειμένου οι μαθητές να συγκεντρώσουν τους ορθούς τύπους-λόγους του μικροκειμένου, εκτός από το έντυπο κείμενο που έχουν μπροστά τους, υποστηρίζονται με χάρτη-δεσμό του δασκάλου, ο οποίος τον έχει προσαρτήσει στην κύρια πρόταση του ημιτελή-χάρτη, απεικονίζοντας τις αλλόμορφες παραλλαγές με τις οποίες εκφέρεται σύμφωνα με το συντακτικό το αναγκαστικό αίτιο.

Δραστηριότητα 2

Οι μαθητές στη δεύτερη πράξη σχεδιάζουν ένα χάρτη, δοκιμάζοντας να αναπαραστήσουν, ιεραρχώντας τώρα, τους συγκεντρωμένους από την πρώτη πράξη τύπους-λόγους (ονοματικούς, ρηματικούς με τους, παρατακτικούς ή υποτακτικούς, συνδετικούς τους δείκτες). Επεξεργάζονται έναν ημιτελή χάρτη του δασκάλου με ορθά, κενά και λανθασμένα στοιχεία, όπου οι προκαθορισμένες θέσεις και συνδέσεις/εξαρτήσεις των επιμέρους τύπων-λόγων (οριζόντιες για την παρατακτική και κάθετες για την υποτακτική τους σύνδεση) διορθώνονται και συμπληρώνονται από τους ίδιους. Προς υποστήριξη της δραστηριότητας των μαθητών, ο δάσκαλος έχει προσαρτήσει ένα χάρτη-δεσμό στον ημιτελή χάρτη, ο οποίος διαγραμματίζει με σχετικά παραδείγματα την παρατακτική και την υποτακτική σύνδεση των προτάσεων.


Στο πλαίσιο, επίσης, της δεύτερης πράξης οι μαθητές παρωθούνται: (α) να υποδείξουν στον χώρο της γνωστικής μίξης τα εννοούμενα υποκείμενα και αντικείμενα αναφοράς αντιπροσωπευτικών (ονοματικών και ρηματικών) τύπων-λόγων σημαίνοντας τη σχέση τους με σύνθετους συνδέσμους (λ.χ. της δοτικής της αιτίας μίσει, του ρηματικού συνδέσμου παρημέλουν και της επεξηγηματικής αιτιολογικής μετοχής νομίζοντες)∙ (β) να συγκρίνουν στον χώρο των νημάτων συζήτησης τον δικό τους χάρτη με τον εντυπογραφικό του Κ.Ε.Ε., που είναι προσαρτημένος ως δεύτερος δεσμός στον ημιτελή χάρτη του δασκάλου, εντοπίζοντας αναλογίες με τον δικό τους χάρτη και κυρίως τις μεταξύ τους διαφορές.


Δραστηριότητα 3

Στον τρίτο και τελευταίο χάρτη οι μαθητές εντάσσουν τους αναπαριστώμενους τύπους-λόγους στις γενικότερες δομικές κατηγορίες τους, όπως αυτές ορίστηκαν στο πλαίσιο της διδαγμένης ενότητας. Δηλαδή:


α. εξωτερικά, σε «φανερούς» και σε «αφανείς» λόγους: αν ο αναγνώστης αφαιρέσει την ένθετη εστίαση μέσω της οποίας ο ιστορικός περιγράφει τις σκέψεις των Κορινθίων, και φανταστεί τους ίδιους τους Κορινθίους (αντί του ιστορικού) να εκφέρουν απευθείας στους Επιδαμνίους τους λόγους για τους οποίους θα τους βοηθήσουν, μόνον οι φανεροί λόγοι (τα δικαιώματα που είχαν οι Κορίνθιοι στην περιοχή ως οικιστές των Επιδαμνίων: κατὰ τὸ δίκαιον " νομίζοντες) θα μπορούσαν να είχαν δημοσιοποιηθεί. Οι διαδοχικοί αφανείς λόγοι (που εκκινούν από το λαθραίο μίσος που έτρεφαν οι Κορίνθιοι προς τους αποικιοκρατούμενούς τους Κερκυραίους: μίσει), όπως συνηθίζεται και σήμερα στη διεθνή διπλωματία, θα παρέμεναν ανομολόγητοι. Η δομική διάκριση των φανερών από τους αφανείς λόγους αντιστοιχεί στη γενικότερη διάκριση ανάμεσα στις επιφανειακές αιτίες των ιστορικών γεγονότων (τὴν ἐν τῷ φανερὸν λεγόμενην αἰτίαν) και στις βαθύτερες (τὴν ἀληθεστάτην πρόφασιν, ἀφανεστάτην δὲ λόγῳ) – διάκριση η οποία εκτιμάται ως η μεγαλύτερη συνεισφορά του Θουκυδίδη στην ιστορία της ιστοριογραφίας [Hornblower 2006: 240].


β. εσωτερικά, οι αφανείς λόγοι που περιέχονται στη δοτική της αιτίας μίσει διακρίνονται σε «παραλειπόμενους» (ονομάζονται έτσι, επειδή αναφέρονται σε υποχρεώσεις τις οποίες δεν απέδιδαν οι αποικιοκρατούμενοι Κερκυραίοι στους αποίκους τους Κορινθίους (παρημέλουν: οὔτε γὰρ διδόντες, οὔτε προκαταρχόμενοι: δὲ περιφρονοῦντες) και σε «πλεονάζοντες» (καὶ ὄντες, καὶ [ὄντες], καὶ ἐπαιρόμενοι, καὶ κατὰ τὴν προενοίκησιν), οι οποίοι παραπέμπουν σε ανώτερα χαρακτηριστικά που διεκδικούσε η αποικία Κέρκυρα απέναντι στη μητρόπολή της Κόρινθο.


Οι προηγούμενες διακρίσεις (α και β) προσαρτώνται, στην ημιτελή τους μορφή, ως χάρτης-δεσμός στην κύρια πρόταση της δραστηριότητας. Επίσης, οι μαθητές, προκειμένου να διεκπεραιώσουν την τρίτη πράξη της δραστηριότητας, έχουν ως υποστήριγμα βίντεο του δασκάλου, το οποίο δείχνει με ένα γενικό παράδειγμα τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να ομαδοποιηθούν σε επίπεδα ιεραρχίας έννοιες, αξιοποιώντας τη λειτουργία που παρέχει ο Cmap με τους ενθυλακωμένους κόμβους. Με βάση το υποστηρικτικό αυτό υλικό, το οποίο είναι προσαρτημένο ως δεύτερος δεσμός στην κύρια πρόταση του χάρτη, οι μαθητές δημιουργούν τους δικούς τους ενθυλακωμένους κόμβους, εντάσσοντας στις προηγούμενες (εξωτερικές και εσωτερικές) δομικές διακρίσεις τους αντίστοιχους τύπους-λόγους.


Επιπρόσθετα, οι μαθητές, στον χώρο των «νημάτων συζήτησης», δικαιολογούν το «παράδοξο» που εντοπίζουν οι σχολιαστές [Gomme 1945: σχόλ. 1.25.3]: πώς, ενώ ο Θουκυδίδης στην εισαγωγή του έργου του δίνει ξεχωριστή βαρύτητα στα οικονομικά και πολιτικά κίνητρα του πελοποννησιακού πολέμου, στο συγκεκριμένο μικροκείμενο δίνει έμφαση σε δύο συναισθηματικής / ψυχολογικής απόχρωσης λόγους (κατὰ τὸ δίκαιον και μίσει). Από τον δεύτερο μάλιστα τύπο-λόγο (το μίσος των Κορινθίων προς τους Κερκυραίους) εξαρτώνται οι επόμενοι «παραλειπόμενοι» και «πλεονάζοντες» τύποι-λόγοι.

Βοηθήματα:
Για την εκτέλεση των δραστηριοτήτων του σεναρίου οι μαθητές χρησιμοποιούν, εκτός από το διδακτικό τους εγχειρίδιο και τις σημειώσεις τους, τον συνδεδεμένο στο διαδίκτυο υπολογιστή τους με εγκατεστημένο το λογισμικό Cmap. Προϋποτίθεται επίσης ότι οι μαθητές έχουν διδαχθεί στην τάξη και γνωρίζουν το νόημα και τη μορφή της υπό σχεδίαση διδακτικής ενότητας, ενώ δεδομένες θεωρούνται οι γνώσεις τους όσον αφορά στις βασικές λειτουργίες του Cmap και, ειδικότερα, στη χρήση του πολυτονικού συστήματος γραφής.

Ανθρώπινο Δυναμικό:

Σε όλες τις δραστηριότητες το μάθημα εξελίσσεται σε περιβάλλον συγχρονισμένης συνεργασίας ανάμεσα στον δάσκαλο και στους μαθητές, που μπορεί να είναι εξ αποστάσεως (στο πλαίσιο μιας προγραμματισμένης συνεδρίας) ή και στον ίδιο χώρο (λ.χ. στο σχολικό εργαστήριο). Ειδικότερα, ο δάσκαλος:

1. Παρέχει το μαθησιακό υλικό αφόρμισης των δραστηριοτήτων (ημιδομημένους χάρτες), το οποίο τοποθετείται σε φακέλους σε κάποιον δημόσιο τόπο (public place) στον διαδικτυακό εξυπηρετητή του λογισμικού (Cmapserver).

2. Ορίζει και διαχειρίζεται τα δικαιώματα χρήσης και επεξεργασίας των ηλεκτρονικών φακέλων από τους μαθητές.

3. Κινητοποιεί τους μαθητές στην εξέλιξη των δραστηριοτήτων με παρωθητικές υποδείξεις (μέσω των «μηνυμάτων συνομιλίας»).

4. Ενθαρρύνει και συντονίζει τον διάλογο και την αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών στα μηνύματα συνομιλίας.

5. Παρέχει ανατροφοδότηση στους χάρτες που του υποβάλλουν οι μαθητές και αξιολογεί το έργο τους με βάση και τις καταγεγραμμένες από το λογισμικό ενέργειες τους.

6. Υποκινεί θέματα και θέτει ερωτήματα προς συζήτηση σε ειδικές όψεις της σχεδιαστικής εργασίας των μαθητών μέσω των ειδικών τόπων ασύγχρονης συνεργασίας του Cmap, που είναι: (α) τα «νήματα συζήτησης» (discussion threads), όπου μπορεί να υποκινηθεί η ανταλλαγή ιδεών για κάποιο ειδικό με τη δραστηριότητα θέμα, (β) η «γνωστική μίξη» (knowledge soup) –χώρος όπου οι εκπαιδευόμενοι διαμοιράζονται τους διαγραμματικούς τους «ισχυρισμούς» (claims) στη συμπλήρωση οντοτήτων του χάρτη.


Από την πλευρά τους, μοιρασμένοι σε ομάδες, οι μαθητές:


1. Αιτούνται δικαιώματα πρόσβασης στους χάρτες του δασκάλου και στους χώρους διαλόγου

2. Επεξεργάζονται, συμπληρώνουν και διορθώνουν τους χάρτες-κριτήριο του δασκάλου.

3. Ανταλλάσσουν μεταξύ τους απόψεις μέσω των κειμένων συνομιλίας, προκειμένου να σχεδιάσουν τους χάρτες.

4. Μετέχουν εκφράζοντας τις απόψεις τους στα «νήματα συζήτησης» και στον χώρο της «γνωστικής μίξης».

5. Δέχονται και ασκούν ανατροφοδοτική αξιολόγηση, υποβάλλοντας το αποτέλεσμα της εργασίας τους στον δάσκαλο.

6. Αυτοαξιολογούνται στο πλαίσιο της ομάδας και αναστοχάζονται για τα αποτελέσματα της μάθησής τους.

Τρόποι αξιολόγησης / εξέτασης:

Στην εκτέλεση των δραστηριοτήτων τους οι μαθητές αξιολογούνται από τον δάσκαλο ως προς:

1. Την εγκυρότητα και πληρότητα των εννοιών, καθώς επίσης των συνάψεών τους (απλών ή σύνθετων),

2. Την παρουσία κάποιας μορφής ιεραρχικής οργάνωσης,

3. Τον ευανάγνωστο χαρακτήρα του χάρτη,

4. Τον βαθμό και το είδος της κατανόησης του υπό διερεύνηση θέματος-προβλήματος